Foto: Koos Scherjon – www.rtvnof.nl
DE WESTEREEN – Verhalen over de Tweede Wereldoorlog blijven 75 jaar na dato in de belangstelling staan. Zo verscheen onlangs het boek over de dramatische ondergang van dokter Sally, de ‘vergeten’ tweelingbroer van de bekende Nederlandse oorlogsgeschiedschrijver Loe de Jong (1914-2005). Het verhaal gaat Feije en Saakje van der Meulen aan het hart. Vooral omdat zij een bijzondere band hebben met de auteur van het boek: Abel de Jong.
Abel de Jong (79) is de zoon van Sally de Jong. Sally werd door de beruchte arts Josef Mengele in Auschwitz gedwongen hem te assisteren bij zijn waanzinnige rassenonderzoek. Hoe kwam hij hier terecht en wat moest hij daar doen? Wat is er allemaal met zijn ouders gebeurd tijdens de Tweede Wereldoorlog? Abel wilde het weten en vroeg het zijn oom Loe, dé oorlogshistoricus van Nederland en bovendien de tweelingbroer van zijn vader Sally. Loe de Jong wilde echter niets vertellen en zei: ‘Laat het verleden rusten. Richt je op de toekomst.’ Het zwijgen deed pijn, maar nog erger vond Abel de uitspraak van zijn oom over zijn ouders: ‘Het is maar goed dat jullie ouders in de oorlog zijn gedood. Want hun huwelijk was slecht. Daar zouden jullie als kinderen de dupe van zijn geworden.’
Aangrijpend
,,Abel zat in deze stoel toen hij dit vertelde’’, vertelt Saakje in haar huis in de Foarwei in De Westereen. Het grijpt haar aan. ,,Het is zo’n integere man.’’ Ook Feije is geraakt door de verhalen van Abel. ,,Oorlogsverhalen hebben altijd al indruk op mij gemaakt, maar nu hoor je het van iemand die het van zo dichtbij heeft meegemaakt.’’ Feije en Saakje leerden Abel ongeveer vier jaar geleden kennen via zijn vrouw Ruth de Jong-Hotze. Zij was zeven jaar columnist van het Friesch Dagblad en geeft regelmatig lezingen in Nederland over hun leven in Israël.
Ruth en Abel zijn namelijk Joodse Nederlanders die dertig jaar geleden geëmigreerd zijn naar het dorp Peqi’in, in het Noorden van Israël. Saakje: ,,Ik vertelde Ruth dat wij met onze hele familie naar Israël waren geweest. Dat vond ze zo geweldig. Ze vroeg ons of wij weleens op hun huis wilden passen als zij naar Nederland gingen. Dat hebben we nu een paar keer gedaan.’’
Vernietingskamp
Zo kwamen Feije en Saakje in contact met Abel. Dit
aangrijpende boek is zijn levenswerk. Hij deed jarenlang onderzoek naar de oorlogservaringen van zijn vader. Hij sprak met ooggetuigen, raadpleegde archieven en putte uit unieke nagelaten stukken. Bijzonder is de uitvoerige correspondentie die Abel en zijn vrouw voerden in de tijd dat Sally kamparts was in Westerbork. Dat was in 1942. Liesje verbleef in die tijd samen met hun twee zoontjes Abel en Daan in Amsterdam. In 1943, toen het net zich rond de Joodse bevolking sloot, probeerde het echtpaar twee keer te vluchten naar landen die niet door de Duitsers waren bezet. Abel en zijn twee jaar jongere broertje Daniël werden – om ze te laten over- leven – bij verschillende onderduikgezinnen ondergebracht. ,,Mijn ouders hebben pech gehad, niet één keer, maar vele malen op hun zo fataal verlopen reis naar de beoogde vrijheid, die eindigde in een vernietigingskamp’’, zo schrijft Abel de Jong in het boek. ,,Gedesillusioneerd, ontroostbaar bedroefd en beroofd van alles, tot en met haar haren, moest mijn moeder als eerste de dood onder ogen zien. Mijn vader stierf op 31-jarige leeftijd, kort voor de bevrijding van Nederland.’’
Jaloezie
Zijn oom Loe had geluk, híj overleefde de oorlog wél. Toen de oorlog in mei 1940 uitbrak, nam hij met zijn vrouw net op tijd de laatste boot naar Engeland. Dat zijn oom tot in details op de hoogte geweest is van het tragische lot van zijn broer, maar hier nooit met een woord over gerept heeft, dat vindt Abel onbegrijpelijk. Eerst dacht hij nog dat oom Loe het misschien goed bedoelde, om de gruwelijke verhalen voor hen te besparen. Of dat hij handelde uit schuldgevoel. Maar nu denkt Abel dat jaloezie de oorzaak was van zijn zwijgen. In een interview met Ischa Meijer heeft Loe de Jong ooit toegegeven jaloers te zijn op zijn intelligente broer. Sally studeerde medicijnen, Loe geschiedenis.
‘Sally was in alles beter dan ik’, zei Loe tijdens dat gesprek. Volgens Abel leidde dat tot afgunst. En dan schreef Sally in 1943 ook nog het imposante essay ‘Ondergang van het Nederlandse Jodendom’ van al hetgeen hij wist van de Jodenvervolging in Nederland en de situatie in Westerbork. Het verslag is naar Londen gesmokkeld en kopieën wer- den onder alle kopstukken verspreid. Het maakte grote indruk. Loe was volgens Abel jaloers op deze scherpe analyse. Zijn tweelingbroer had hem de loef afgestoken op zíjn terrein.
Redding
Het boek ‘Had het ook anders gekund?’ is onder andere te koop in de Israël Winkel van Saakje in De Westereen. De titel van het boek is ontleend aan een hoofdstuk uit het beroemde verslag van Sally. Het is de centrale vraag die niet alleen over de mislukte vlucht gesteld kan worden. De ‘vergeten dokter’ krijgt met dit boek postuum de eervolle plaats in de geschiedenis die hem toekomt.
,,Als ik afga op de getuigenissen van kampgenoten, dan ben ik trots op de rol van mijn vader in de kampen. Hij nam daar zijn verantwoordelijkheid als arts. Zijn vrouw, de moeder van Abel, heeft de slechte afloop vooraf al aangevoeld. ,,Zij heeft zowel mij als mijn broertje Daan ‘weggegeven’ aan vreemden in het onontkoombare besef en de verlammende wetenschap dat zij de tocht niet zou overleven’’, aldus Abel in het boek. Voor Abel is dit boek een bescheiden pleister op de wonden, zo schrijft hij in een brief aan Saakje en Feije. Hij is zijn ouders dankbaar, zo blijkt uit het slot van diezelfde brief die Saakje voorleest: ,,Gelukkig hadden mijn ouders hun twee zoontjes bij onderduikadressen gebracht. Dat is de redding geweest van mijn broertje en mij.’’
Voorjaar 1941. Abel als baby in de armen van zijn vader Sally de Jong.
