NOORDOOST-FRIESLAND – De rol van Friese vrouwen in de Tweede We- reldoorlog is tot nu toe onderbelicht. Dat viel Hessel de Walle (1958) uit Eelde – geboren en getogen in Dokkum – op tijdens het schrijven van zijn biografie over Piet Oberman, die vorig jaar verscheen. ,,Fan it ien komt it oar’’, stelt de auteur die in het dagelijks leven data engineer is. In totaal portretteerde hij 32 vrouwen, onder wie drie uit Noordoost-Friesland: Janneke Stienstra uit Dokkum, Jikke van der Laan uit Burdaard en Klaske Douma uit Burgum.
Het hadden er meer kunnen zijn, maar De Walle koos voor vrouwen over wie écht wat te vertellen is. ,,Ik noem de vrouwen in mijn boek met opzet geen koeriersters, want daarmee doe je ze te kort.Watdezevrouwendedenwasveel meer dan boodschappen overbrengen. Deze vrouwen waren betrokken bij gevaarlijke spionageactiviteiten en hielpen ook geallieerde piloten’’, vertelt de schrijver. Eerder publiceerde hij het boek ‘De mannen van de overval’, over de 26 mannen achter de kraak op de Blokhuispoort in 1944 waarbij 51 oorlogsgevangenen werden bevrijd. In dit boek had hij te weinig ruimte om over Piet Oberman te schrijven. Tijdens het schrijven van het boek over Oberman ontdekte Hessel de Walle vervolgens dat over de Friese verzetsvrouwen veel meer te vertellen was. ,,Eerlijk gezegd dacht ik zelf eerst ook dat de rol van vrouwen in het verzet niet groot was. Maar al snel bleek dat zij heel wat in hun mars hadden. Zij deden niet onder voor de mannen.’’
Zelfstandige vrouwen
Dat er veel minder vrouwen dan mannen in het verzet zaten, had vooral te maken met de rol die vrouwen hadden in de maatschappij. In die tijd hadden de vrouwen als taak om te trouwen en voor de kinderen te zorgen. De vrouwen uit het boek waren hun tijd wat dat betreft ver vooruit. Van de drie vrouwen uit Noordoost-Friesland was niemand getrouwd. ,,Het waren zelfstandige vrouwen. Wilde je in die tijd wat presteren, dan moest je niet trouwen want dan was je de klos.’’ Jikke van der Laan, Klaske Douma en Janneke Stienstra waren anders. Jikke was een avontuurlijke, ambitieuze vrouw die de hele wereld over reisde. Klaske Douma hield van snelle auto’s en kreeg na de oorlog een hoge functie bij Philips in Drachten. Van Janneke is bekend dat ze een verhouding had met Roelof Vermeulen uit Dokkum, die actief was als spion in het verzet.
Janneke Stienstra
Zelf werd Janneke Stienstra in het Friese spionagenetwerk een belangrijke pion. Op 12 november 1944 bracht ze Roelof Vermeulen samen met hospita Antje Keulen-De Jong naar een ander onderduikadres. Toen ze even later weer thuis waren,
stonden de beruchte gebroeders Faber van de SD voor de deur. Janneke besefte dat ze gevaar liep en terwijl de SD Vermeulens kamer doorzocht, glipte zij stiekem weg en zette het op een lopen. Pieter Johan Faber hoorde haar klepperende zolen en schoot op haar. Daarbij liep ze lichte schotwonden op, struikelde en werd opgepakt. Broer Klaas Carel gaf haar nog een trap. Ze belandde in de gevangenis in Groningen. Vermeulen wist eerst van niets en slaagde er daardoor niet in om de anderen op tijd te waarschuwen.
Klaske Douma
Dit had gevolgen voor Jikke van der Laan en Klaske Douma die allebei ook voor Vermeulen werkten. Tijdens hun verzetsactiviteiten werden ze allebei opgepakt door de gebroeders Faber van de SD en belandden in het Huis van Bewaring in Leeuwarden. Klaske werd zwaar verhoord en ook fysiek flink gemarteld, onder andere met de gevreesde waterstraal. Ondanks de pijn hield ze haar kaken stijf op elkaar. Wat voor Klaske mentaal erg zwaar was, was de marteling die een zekere Jan Bakker moest doorstaan. In het bijzijn van Klaske werd hij zwaar door de SD onder handen genomen. Uiteindelijk is hij in de omgeving van Burgum doodgeschoten. Het zou met Klaske vermoedelijk ook slecht afgelopen zijn als ze niet op 8 december bij de kraak van het Leeuwarder Huis van Bewaring door de Friese KP bevrijd zou zijn. Ondertussen maakte Vermeulen zich grote zorgen over Janneke Stienstra die nog steeds in de Groninger gevangenis zat. Half februari 1945 werd ze met nog een vrouw en twaalf mannen op de trein gezet naar een werkkamp vlakbij Wernigerode in de Harz. Op 11 april 1945 is ze hier door geallieerde troepen bevrijd.
Jikke van der Laan
Ook Jikke van der Laan uit Burdaard overleefde de oorlog. Bijzonder was de rol die zij speelde in de affaire Frans Vergonet (1906-1943). Vergonet was een voormalige onderwijzer uit Leeuwarden met een bedenkelijke reputatie. Tot aan de herfst regelde hij voor tientallen Joodse en andere onderduikers in het Noordoosten van Nederland onderdak. Hij hield regelmatig zitting in het café van Burdaard om kostgeld uit te betalen. Jikke kreeg als opdracht een oogje in het zeil te houden en te achterhalen waar de onderduikers allemaal zaten. Uiteindelijk werd duidelijk dat Vergonet onder één hoedje speelde met de SD. Op 21 oktober 1943 vond er een grote razzia plaats. Mede dankzij Jikke, wist het plaatselijke verzet
de meeste Joden snel elders onder te brengen. Toch kostte de hele affaire een aantal mensen het leven. Ook verrader Vergonet ontliep zijn lot niet. Hij werd doodgeschoten door iemand van de Knokploeg.
Nauwelijks aandacht
Wat Hessel de Walle is opgevallen tijdens het schrijven van zijn boek is dat vrouwen anders behandeld werden dan mannen door de Duitsers. ,,Als er een vrouw gearresteerd werd, was het eerste wat ze deden: ontdekken welke kerel hier achter zat. Ook traden SD’ers veel harder en wreder op tegen mannen dan tegen vrouwen. Martelen deden ze niet bij vrouwen, die kregen hooguit de waterstraal, zoals dat bij Klaske Douma het geval was. In het ergste geval werden ze naar een concentratiekamp gebracht, net als Janneke Stienstra’’, vertelt De Walle. Van de 32 verzetsvrouwen die hij beschreef in zijn boek zijn er drie omgekomen in de oorlog, te weten Esmée van Eeghen, Cor van der Vlis en Wieke Bosch. Laatstgenoemde vrouw was getrouwd met Rein Zandstra, die ze in 1919 verlaten had, maar van wie ze nooit officieel gescheiden is. ,,Rein werd gezien als een held omdat hij zes keer de Elfstedentocht had uit geschaatst. Dat terwijl Wieke niet eens op de lijst van verzetsmensen in Friesland staat’’, zegt Hessel de Walle. Het valt hem vaker op dat de verzetsvrouwen uit zijn boek nauwelijks aandacht hebben gekregen voor hun heldendaden.
Op een voetstuk
Zo bezocht hij het graf van Janneke Stienstra op het kerkhof van Aalsum. Ze ligt er met haar ouders en drie van haar zusters in één graf. Een onopvallende grafsteen dekt het toe, waarbij niets verwijst naar haar rol in de oorlog. Geen schuilnaam en geen onderscheiding. Niets. De Walle: ,,Ik ben niet ‘woke’, maar vind wel dat alle mensen gelijkwaardig behandeld moeten worden. Hoeveel mannelijke verzetshelden zijn er wel niet op een voetstuk geplaatst. Daarom vind ik het belangrijk dat ook deze vrouwen die zich ondanks hun maatschappelijke beperking en met gevaar voor eigen leven ingezet hebben tijdens de Tweede Wereldoorlog, alsnog de waardering krijgen die ze verdienen.’’
Het boek Gevecht op vele fronten, vrouwen van het Friese verzet telt zo’n 450 pagina’s en wordt uitgegeven door uitgeverij Wijdemeer uit Dokkum. Het boek wordt op 12 april 2024 gepresenteerd in het Scheepvaartmuseum in Sneek.
Meer informatie: walmar.nl/boekenFriesland.asp
